1830 წელს ჩესელთის ხეობაში, რომელიც ამჟამინდელ ჯავის რაიონში მდებარეობს, რუს ჯარისკაცებსა და ოსებს შორის, სისხლიანი დაპირისპირება მოხდა. ეს ისტორია გადმოცემულია მემუარებში ,,კავკასიის ომები“, რომელიც რუსთა გენერალმა ვასილი პოტტომ დაწერა. იგი აღწერს, თუ რა სასტიკი ბრძოლა გაიმართა ოსებსა და რუს სამხედროებს შორის.

მემუარები 1889 წელსაა დაწერილი, თუმცა 1830 წლის ოსების აჯანყების ამბავი შთაბეჭდავადაა გადმოცემული. საბჭოთა ისტორიოგრაფია ამ აჯანყების შესახებ დუმდა.

პოტტოს ცნობით, საქართველოში მოვლენილი იყო პასკევიჩი. ის პეტერბურგში გასამგზავრებლად ემზადებოდა; მაგრამ მან წინასწარ გასცა ყველა საჭირო ბრძანება ოსეთში ლაშქრობისთვის და მისი ზედამხედველობა ტფილისის სამხედრო გუბერნატორს, გენერალ-ადიუტანტ სტრეკალოვს დაავალა.

რუსთა რაზმის უფროსად დაინიშნა გენერალ-მაიორი პაველ იაკოვლევიჩ რენენკამპფი.

რაზმი 1830 წლის 19 ივნისს შეიკრიბა ცხინვალში და იმავე დღეს უბრძანა დაეპყრო სოფელი ჯავა, რომელიც დიდი მდინარეების ლიახვისა და ფაცას ყველა ხეობის გასაღებს ფლობდა.

როდესაც რუსული მცირე რაზმი ჰარმონიულად მანევრირებდა ხეობაში, ჯავის უკან, მაღალ კლდეზე, თვალისთვის ძლივს შესამჩნევად, იდგა კაცი, რომელიც ყურადღებით ადევნებდა თვალს რუსული ჯარის ყოველ ნაბიჯს.

პოტტოს ცნობით, ეს იყო აკა ქობის-შვილი - ოსი მებრძოლების ლიდერი, რომელსაც იგი ყაჩაღებად მოიხსენიებს.ის თავისი შორეული ხეობიდან ჩამოვიდა. მან თითებზე დაითვალა რუსული ძალა და შემდეგ, როგორც ველური ტურა, კლდიდან კლდეზე დახტოდა, დაეშვა ხეობაში, სადაც სამყაროს შექმნიდან გზა არ იყოო.

პოტტოს ცნობით, უკან დაბრუნებისას, აკკა ქობის-შვილი ხეობაში თავს დაესხა მწყემსებს და ყველაზე მსუქანი ძროხა მთებში გაიგდო.

„ცხინვალთან რუსული ჯარი დავინახე, – უთხრა მან თანამებრძოლებს, – ჩვენკენ მოდის. მაგრამ მე ძალიან მშიერი ვარ ახლა საქმეზე სალაპარაკოდ. აი, ჩემი ნადავლი - ალბათ უკანასკნელი ნადავლი ქართლიდან. მოდი ვჭამოთ და მერე მოვილაპარაკოთ, როგორ ავიცილოთ საფრთხე“. შეთავაზება მიიღეს და ხმაურიანი ქეიფის შემდეგ ქობის-შვილის თანამზრახველებმა გადაწყვიტეს თავის დაცვა.’’ - წერს რუსი გენერალი.

ამასობაში რუსული რაზმი ჯავაში ჩავიდა, სადაც ვაგენბურგი დატოვა, ჯარი 21 ივნისს დაიძრა. მკაცრი და ველური ბუნების ფონზე, ჯარისკაცები სწრაფად მიდიოდნენ და სიმღერებით ადიოდნენ კლდეებზე, თოვლსა და ნისლიან მხარეში.

დილის რვა საათისთვის ჯარებმა საბოლოოდ მიაღწიეს უღელტეხილს და დაიწყეს ჩესელთის ხეობაში ჩასვლა. მალევე ატყდა სროლა. ერთხელ, როცა კაზაკები მოშიშვლებულ კლდეზე ადიოდნენ, მებრძოლებს შორის დაინახეს ქალები. ქვების უკნიდან უცებ გადმოხტა ახალგაზრდა ოსი გოგონა და გაბრაზებული ვეფხვის მსგავსად, ხელში აიტაცა პირველივე კაზაკი, რომელსაც წააწყდა და მთელი ძალით ცდილობდა მასთან ერთად უფსკრულში ჩავარდნას.

კლდის პირას საშინელი ბრძოლა გაიმართა. კიდევ ერთი მომენტი - და ოსი ქალი თავის თავგანწირულ საქმეს შეასრულებდა; მაგრამ ძალა გამოეცალა: მარტო გადაეშვა უძირო უფსკრულში, სადაც ბასრმა ქვებმა მისი სხეული დაანაწევრა.

ჯარები ორი დღის განმავლობაში ცეცხლის ალში იყვნენ გახვეულნი და მხოლოდ 22 ივნისს დილით მიაღწიეს მაღალ თოვლიან ზიკარას მთას.

ოსურმა ოჯახებმა უკვე მოახერხეს უღელტეხილის მიღმა დამალვა და ჯარის წინ მხოლოდ შეიარაღებული ჯგუფები იდგნენ.

რუსთა ყუმბარმტყორცნების ასეული თამამად დაიძრა ციცაბო ქედის მწვერვალზე, მაგრამ, ტყვიების და უზარმაზარი ქვების სეტყვა დახვდათ, შეჩერდნენ.

ოსებმა დესპანები გამოგზავნეს და მშვიდობის სანაცვლოდ მძევლად თავადი მაჩაბელი მოითხოვეს, თუმცა უარი მიიღეს.

23 ივნისს მზის ამოსვლისას, როგორც კი ჯარმა იარაღი აისხა, მთებიდან ისევ ქვების ცვენა დაიწყო. რუსი ჯარისკაცები გაოცებულები უყურებდნენ მთას, რომელსაც, როგორც ჩანს, ვერ მიუახლოვდნენ. ამ დროს, ნიჟნი ნოვგოროდის დრაგუნების პოლკის კაპიტანი, პრინცი დავიდ ბებუთოვი გამოეყო რენენკამპფის რაზმს და, წინ წავიდა ჯარისკაცებთან ერთად.

კლდე აიღეს და მტერს ისევ ზიკარის მწვერვალისკენ დაახევინეს უკან.

პოტტოს აზრით, ზიკარას ქედზე ბრძოლამ გადამწყვეტი გავლენა იქონია ქეშელების ბედზე. მეორე დღეს ბანაკში მოვიდნენ მათი წარმომადგენლები ბეგარით.

წარმომადგენლებს შორის არ იყო მხოლოდ ჯიუტი აკკა-ქობის-შვილი, რომელიც დათოვლილი კუდარის უღელტეხილის მიღმა გადასულა და მიაღწევია კოლოს ძლიერ ციხეს, რომელიც ეკუთვნოდა სხვა, არანაკლებ ცნობილ, ქეშელთების ოჯახს. ეს იყო ბეგე ყოჩე-შვილის ციხესიმაგრე.

პოტტო წერს, რომ საჭირო იყო ამ ციხის განადგურება. რენენკამპფმა კოლოს ციხეს ოცდაექვს ივნისს მიაღწია. პრაპორშჩიკ ბესტუჟევმა დაიწყო კოშკის დაბომბვა. თუმცა შეუძლებელი იყო მისი დანგრევა. 22 რუსი ჯარისკაცი დაიღუპა პირველი შეტევის დროს. მძიმედ დაჭრილებს შორის იყო პოლკის მეთაური, ლეიტენანტი პოლკოვნიკი ბერილიევი, ტყვიით მხარში დაიჭრა; სისხლდენა ჰქონდა და დაიღუპა.

პოტტოს ცნობით, როგორც კი დაბნელდა, ჯარისკაცები ჩუმად მიცოცდნენ ციხის ჭიშკრისკენ, დაღამდა.

საშინელი კოშკი, რომელიც გარშემორტყმული იყო რუსი სამხედროებით, ბნელ ცაზე სილუეტად გამოჩნდა. უეცრად სოფლის ზემოთ ალი ავარდა და გაანათა შემოგარენი. ღამის თავდასხმის შიშით, მოულოდნელი თავდასხმისგან თავის დასაცავად ოსებმა რამდენიმე სახლი თავად დაწვეს. თუმცა, რუსი გენერალი წერს, რომ ეს დამანგრეველი ალი მათ მომავალ სასტიკ ბედს წინასწარმეტყველებდა.

გენერალმა რამდენჯერმე გაუგზავნა შეტყობინება, დაეყარათ იარაღი, მაგრამ ყოველ ჯერზე ისინი პასუხს უგზავნიდნენ, რომ ურჩევნიათ თავი ნანგრევების ქვეშ დამარხონ.

რუსთა ბოლო შიკრიკი არ დაბრუნებულა.

შუაღამისას კოშკს რუსები მიუახლოვდნენ. ოსებმა ცეცხლი გახსნეს და ლეიტენანტი პისარევსკი, რომელმაც პირველი ცეცხლი გახსნა, თავში ტყვიით დაიჭრა; როგორც კი დაეცა, ერთი ფანატიკოსი ოსი კოშკიდან გადმოხტა, ხანჯლით დაესხა თავს. უნტერ-ოფიცერმა პარხომოვიჩმა დროულად მოახერხა ოფიცრის დაცვა და ოსი მოკლეს.

ქარისგან გაძლიერებული ალი სწრაფად ავიდა ციხის მწვერვალზე, აწია მისი ქვის კედლები და შთანთქა ყველა ხის საშენი ნაგებობა.

,,აალებულ ცეცხლს შორის მხოლოდ მომაკვდავი ლოცვის ერთფეროვანი გალობა ისმოდა.’’ - წერს პოტტო.

გარდაუვალი სიკვდილის გამო ოსებმა ფანჯრიდან გადააგდეს ზავისთვის გაგზავნილი სისხლიანი პერანგი.

"აი სისხლი, - შესძახეს მათ, - რომელზეც ჩვენ წინასწარ დავღვარეთ ჩვენი სისხლი შურისძიების მიზნით" – შემოუძახეს რუსებს.

სქელი, რკინით შეკრული კარიბჭე ხანძარს ვეღარ უმკლავდებოდა; ცეცხლმა მოიცვა ციხესიმაგრის შიდა მხარე და შემდეგ, დიდი ხმაურით, მძიმე სახურავი ჩამოინგრა.

ნაპერწკლები მაღლა ცაში ავარდა - და ყველაფერი შავი კვამლით დაიფარა..

ამ დროს კოშკიდან ათი ოსი გადმოხტა, გარღვევის იმედით; მათგან ცხრა მოკლეს, მეათე, თავად ბეგე-ყობის-შვილი, ტყვედ ჩავარდა; დაიწვა ციხე დანარჩენ დამცველებთან ერთად.

,,ახლა მხოლოდ ნახშირის კედლები უყვება ცნობისმოყვარე მოგზაურს იმ ადგილის შესახებ, სადაც ოცდაათი ადამიანი სპარტანული სიმტკიცით იცავდა თავს დაახლოებით ერთი დღის განმავლობაში რუსული ათასნახევარი რაზმისგან. ციხის დანგრევამ და მასში ყაჩაღ ქობეს-შვილების ოჯახის განადგურებამ დიდი გავლენა იქონია სხვა ოსებზე. რუსების გამოჩენამ ცის მაღალ მთებზე დაარღვია მათი სიჯიუტე და ველური ენერგია. თავად აკა-ქობის-შვილმა გააცნობიერა შემდგომი ბრძოლის შეუძლებლობა და ყელზე მარყუჟით, ახალი ხის ტოტებით, ბანაკში გამოცხადდა. დაიჩოქა და თავზე გენერლის ხალათი აიფარა. ეს იმის ნიშანი იყო, რომ ის თავის ბედს თავის კეთილშობილებას სწირავდა. - მთავარსარდლის სახელით, - თქვა რენენკამპფმა, - სიცოცხლეს გაძლევ. ახლა შეგიძლია სახლში წახვიდე. გაგათავისუფლებთ ჩემი საპატიო სიტყვით, რომ ხვალ, ამავე დროს, აქ იქნებით მთელ თქვენს ოჯახთან ერთად. აკკამ პირობა დადო და შეასრულა. მანამდე გაზაფხულზე მის მიერ დატყვევებული ექვსიდან თან მოიყვანა ორი პატიმარი: იმერელები. "სად არის დანარჩენი ოთხი?" ჰკითხა რენენკამპფმა. ოსეთში შესვლისას ხალხმა დახოცა, - უპასუხა აკკამ.

ქობის-შვილთან ერთად ბანაკში მოვიდნენ ჩესელთელი ​​დანარჩენი უხუცესები, რათა დაეფიცათ იმ წერილზე, რომელიც ციციანოვის დროიდან ინახავდნენ.

ხუთ ივლისს რაზმი უფრო შორს დაიძრა დიდი ლიახვის ღრმა ხეობებში მცხოვრები მაღრანთა ტყის ოსებისკენ. მაღრანთატყის ოსები არ იხდიდნენ გადასახადებს.

პოტტო იხსენებს, რომ ჯერ კიდევ 1812 წელს გენერალ სტალის რაზმმა დიდი დანაკარგი განიცადა. ამჯერად მაღრანთატყის ოსებმა ვერ გაბედეს უღელტეხილზე რუს ჯარებთან შეხვედრა. ჩესელების დარბევამ დანარჩენ ტომებს უკვე წაართვა თავდაჯერებულობა და როგორც კი რაზმი მაღრანთა ტყის მიწაზე დადგა, წინამძღოლებმა მორჩილება გამოაცხადეს.

პოტტოს ცნობით, ასე მოიქცნენ გვერდითი ხეობების მკვიდრნი. კერძოდ, კავკასიონის ჩრდილოეთ კალთაზე მცხოვრები ნარ ოსებიც. მათ თავიანთი წარმომადგენლები გამოგზავნეს. რენენკამპფმა მათთან  შტაბს კაპიტანი კოვალევსკი გაგზავნა, რათა ადგილზე მოეგროვებინა დეტალური ინფორმაცია ამ ოსების შესახებ.

კოვალევსკი ადგილობრივებთან ერთად წავიდა ნარ-ოსებში.. მიმდებარე სოფლების მაცხოვრებლები მას უცნაურად მიესალმნენ. კოვალევსკიმ შეძლო დაედგინა მათი განწყობა რუსების მიმართ. თავად ნარ-ოსებმა მოურავის დანიშვნაც კი სთხოვეს, ნებაყოფლობით აეშენებინათ მისთვის ღირსეული სახლი და უზრუნველეყოთ მოვლა.

ამ მოგზაურობის დროს კოვალევსკიმ შეისწავლა გზები და შეადგინა რეგიონის სამხედრო-სტატისტიკური ცნობები.

პოტტოს ცნობით, იყო  კიდევ ერთი პრობლემა. ერთ-ერთი გავლენიანი ოჯახი რუბი-შვილები არ აპირებდნენ მორჩილებას.

რენენკამპფმა უბრძანა სოფელ ედისში მიტოვებული ციხე-სიმაგრის განადგურება და ლიახვის ხეობებში დამალული და გაქცეული მეამბოხეების დაჭერა.

ნელ-ნელა დაიწყო ექსპედიციის მომზადება ჯიმურას ხეობაში. პოტტოს მტკიცებით, ეს ტომი ხალხმრავალი იყო ქსანის სათავეებში და თავშესაფარს აძლევდა მეამბოხეებს. ჯიმურის ხეობიდან მრავალი ბილიკი მიდიოდა არაგვამდე, საქართველოს სამხედრო გზატკეცილამდე და ეს ბილიკები დუშეთსა და კაიშაურს შორის მძარცველთა ჯგუფებს ემსახურებოდა.

11 ივლისისთვის, რუსებმა ჯიმურის ხეობიდან ყველა ძირითადი გასასვლელი ჩაკეტეს.

ჯიმურის ხეობის შუაგულში, მაღალ, ციცაბო კლდეზე იყო სოფელი თოგოან-სოფელი, მასში მცხოვრები თოგოშვილების საგვარეულოს სახელით. ამ ოჯახის უფროსი წარმომადგენლები იყვნენ ძმები - ქუჯანი და სოსთა-მურადი, რომლებიც შიშის ზარს სცემდნენ ჯიმურებსაც კი.

მათი სისასტიკე იმდენად დიდი იყო, რომ პოტტოს ცნობით, მათ წინააღმდეგ საკუთარი ოჯახის წევრებმაც კი შეთქმულება მოაწყეს. ძმებმა შეიტყვეს შეთქმულების შესახებ და ერთ მშვენიერ ღამეს მთელი გვარი ამოხოცეს. მას შემდეგ სოფელი თოგუან-სოფელი, სადაც ეს სისხლიანი ამბავი მოხდა,ოს მეამბოხთა ბუნაგად იქცა.

რუსის ჯარის მოახლოებისას ერთ-ერთმა ძმამ, ქუჯანმა, შვილი მძევლად გაგზავნა, თვითონ კი ქსნის ხეობის სიღრმეში გაიქცა და ,,გოლავდურის’’ მთაზე გამაგრდა.

რუსებს სოფელი ცარიელი დახვდათ, პირქუში ციხე მიწამდე დაანგრიეს. თავად ჯიმურელებმა აცნობეს, სად იმალებოდნენ მეამბოხეები.

მაიორმა ზაბროდსკიმ, რომელიც ქსნის ხეობაში იყო გამაგრებული, სასწრაფოდ გაგზავნა მილიციის ნაწილი დაზვერვაზე. მილიცია ქართველებით იყო დაკომპლექტებული. ტყის გავლით ქართველებმა შეამჩნიეს ჭაობში შეიარაღებული ,,მამაკაცი’’, ესროლეს თოფი, მივიდნენ ახლოს, დაინახეს ახალგაზრდა ქალი, რომელიც სისხლში ცურავდა. დატოვეს ადგილზე.

შემდეგ ზაბროდსკი ღამით თავისი ასეულით თავს დაესხა მძინარე გოლავდურს, სადაც იმალებოდნენ მეამბოხეები. ერთ-ერთი მთავარი ლიდერი აფანასი მოკლა უნტერ-ოფიცერმა ვისოცკიმ და ღრმა უფსკრულში ჩააგდო. ყველა დანარჩენი დანებდა. პატიმრებს შორის იყო თავად ქუჯან-თოგო-შვილი და ის ახალგაზრდა ოსი ქალი, რომელიც წინა დღეს მოკლული ეგონათ.

თურმე ქალი მკერდში ორი ტყიით იყო დაჭრილი, მან შეძლო ათ ვერსის მანძილზე,ციცაბოებისა და კლდეების გავლა ფეხით.

ამით დასრულდა რენენკაპის ექსპედიცია.

,,ჩვენმა ჯარებმა აქამდე შეაღწიეს და გაიარეს ისეთ ადგილებში, სადაც არა მარტო რუს ჯარისკაცებს არ ჰქონდათ ფეხი დადგმული, არამედ ქართველ მეფეებსაც კი, რომლებიც საუკუნეების მანძილზე ფლობდნენ ოსეთს’’ - წერს რუსი გენერალი პოტტო.

”ყველა მათგანი, - წერდა გენერალი რენენკამპფი, - იმსახურებს სიკვდილით დასჯას; და რაკი აღსრულება მთიელებზე განსაკუთრებულ შთაბეჭდილებას არ ახდენს, რადგან იარაღის ტარებას ბავშვობიდან სჩვევიათ, ჯობია, სხვისი შიშით, ჩამოხრჩობა ვუბრძანო.’’

პასკევიჩი არ დაეთანხმა ასეთ დასკვნას და მის მიერ დანიშნულ სამხედრო-სასამართლო კომისიამ ას თვრამეტი პატიმრიდან მხოლოდ ოცდასამი გადაასახლა. მათ შორის იყო ცნობილი ქუჯან-თოგოშვილი.

იმის შიშმა, რომ ქუჯანის ვაჟი, რომელიც მძევლად იყო, გაქცეულიყო და შური ეძია მამის გამო, რენენკამპფმა ციმბირში გადაასახლა.

პოტტოს ცნობით, 1830 წლის ივლისში ოსეთი მტკიცედ იყო დაპყრობილი. თვით მცხოვრებლებმა დაიჭირეს მძარცველები და მიიყვანეს რუსებთან. რუსების ხელში ჩავარდნის შიში იმდენად დიდი იყოო, რომ ცნობილმა მძარცველმა საატო ბედოშვილმა თავი მოიკლა. ოსეთში თვითმკვლელობის მაგალითი არ ყოფილა და საატოს გარდაცვალებამ მოსახლეობაზე იმოქმედა. რუსი გენერლის აზრით, ოსებმა გააცნობიერეს, რომ მათთვის პოლიტიკურ ცხოვრებაში ახალ ეპოქა დაიწყო

წყარო: ვასილი პოტტო, კავკასიის ომი, მეხუთე ტომი


ჩესელთის ხევიდან
ბრძოლის ხმა მოგვესმა,
ყოლასო თურმე
მოადგა მტერი.

ბეგა გვიძახის
ჩესელთის შვილებს:
"ოსო ბიჭებო,
წამოდით ომში!"

ბრძოლას რომ მიმართეს
ოსმა გმირებმა,
მტერი განვდევნოთო
ჩვენი მიწიდან.

ყოლას კოშკიდან
მწარედ ხვდებოდა,
მტრის ლაშქარს
ბეგას ნასროლი ტყვია

ყოლას კოშკმა რომ
ნგრევა დაიწყო,
ბეგა გადმოხტა
მაღალ კოშკიდან.

ლაჩარ მეტოქეს
კუთხეში იმწყვდევს,
ერთს ხანჯლის მოსმით,
გზავნის ჯოჯოხეთს.

ქოცთას გვარს
შენ უგე პატივის კოშკი,
ოსეთის მშვიდობა
ზეცას ასწიე.

ბეგა არ მოკვდა,
მის ცხოვრობს სახელი,
მის ცხოვრობს სიმღერა,
სამხრეთს და ჩრდილოეთს!