გვალვის დროს შიდა ქართლში სცოდნიათ ლაზარობა, რომელსაც სოფლის ქალები ასრულებდნენ და მიმართული იყო წვიმის მოსაყვანად.

შიდა ქართლში ლაზარობის რიტუალს ვ. ბარდაველიძე სამი სოფლის მასალის განხილვით წარმოგვიდგენს. მასალა ჩაწერილია 1925 წ. კასპში, ერთაწმინდაში და ხოვლეში.

ამ უძველესი რიტუალის შესასრულებლად, მასალის ჩაწერის დროს, ერთაწმინდაში 60 ქალი შეგროვილა, გაუკეთებიათ "გონჯა" და მისი წინამძღოლობით შემოუვლიათ სოფელი.

გონჯა მდედრობითი სქესის ფიგურაა: "ორი ჯოხი ერთმანეთზე ჯვრის სახით იყო მიკრული ჰორიზონტალური ჯოხი მის ტანს განასახიერებს, ამ უკანასკნელის წელზე ნაჭრები დაუხვევიათ, თავის მაგიერ ქალის ძველი პერანგი ჩაუცმევიათ და თავზე დაუხვევიათ"

გვალვის დროს ქალები აკეთებდნენ თიხის კაცს ან "გვალვის პატარძალს" რომელსაც დაასვენებდნენ ფიცარზე ან ჩასდებდნენ წყლიან ჯამში და ატარებდნენ კარდაკარ სიმღერით.

ვ. ბარდაველიძეს მიერ დამოწმებული მასალის მიხედვით: "ლაზარეს ხელში ბარათი უჭირავს! ლეგენდის მიხედვით, ამ ბარათით ლაზარე ელიასთან იგზავნება "ელიამ წვიმა მოიყვანოსო"

კასპსა და ხოვლეში თოჯას (როგორც მას ვ. ბარდაველიძე უწოდებს) ალიზისაგან აკეთებენ და მამრობითი სქესისაა. სწორედ ამიტომ, მეცნიერი ერთაწმინდულ ვარიანტს გონჯაობას უწოდებს, ხოლო კასპისა და ხოვლეს ვარიანტს-ლაზარობას.

მნიშვნელოვანია ის მოვლენა, რომ თოჯას უბიწო (გასათხოვარი) ქალი აკეთებდა.

ზოგადად, ჩვენ მიერ ლაზარობასთან დაკავშირებული წეს-ჩვეულებების შესწავლისა გამოიკვეთა შემდეგი სურათი: წვიმის გამომწვევი რიტუალების შესრულებაში მთავარი როლი ეკისრებათ გასათხოვარ ან ქვრივ ქალებს. როგორც ჩანს, სექსუალური ცხოვრების არ არსებობა მათ განსაკუთრებულ სტატუსს ანიჭებდა.

საინტერესოა ქვრივ ქალებთან დაკავშირებული სხვა რწმენებიც:

სერგი მაკალათიას მიხედვით: "ქვრივი ქალი და მისი ობლები უფრო ეცოდება უფალს და წვიმას გამოუგზავნის. წვიმის გამოწვევის მიზნით აგრეთვე იცოდნენ ქვრივი ქალის ცოცხის მოპარვა და დაწვა (ცოცხი სიმბოლურად კუდიანის საკუთრებად ითვლებოდა: კუდიანის ცოცხზე გადაჯდომა იწვევდა დიდი ქარის ამოვარდნას და საწვიმარი ღრუბლების გაფანტვა-გადაყრას"

ლაზარეზე მსვლელობის დროს ქალები გალობდნენ სპეციალურ საგალობელს და ჩერდებოდნენ თითოეულ სახლთან. ყველა ოჯახიდან ქალებისთვის უნდა გადაესხათ წყალი-კარგად დაესველებინათ, რომ წვიმა მოსულიყო.

ამ დღისთვის აგროვებდნენ შესაწირავს, შემდეგ ყიდულობდნენ ცხვარს და იხდიდნენ საღმრთოს. აქაც მხოლოდ ქალები იღებდნენ მონაწილეობას. კაცები ცალკე დადიოდნენ ლაზარეზე და საღმრთოსაც ცალკე იხდიდნენ.

საერთოდ, ბუნებრივი მოვლენების გამოწვევისადმი მიძღვნილ რიტუალებში განსაკუთრებული ადგილი და მნიშვნელობა ენიჭებათ შემსრულებელებს. აქ ცენტრალური ფიგურაა ან ქვრივი ქალი, ან სიყრმის შვილი.

პროცესიის მონაწილეთა უმრვლესობასაც გასათხოვარი ქალიშვილები შეადგენდნენ. ზემოთ მოყვანილ ცნობაში ლაზარესთვის შესაწირავ ცხოველად ფიგურირებს ცხვარი, თუმცა ქართული ენოგრაფიული სინამდვილე ლაზარესა და ელიასათვის შესაწირად თხას იცნობს. თხასვე სწირავენ ელიას შიდა ქართლში მცხოვრები ოსები.

ლაზარესათვის შესაწირად თხასათან ერთად ცხვარს ადასტურებს 74 წლის ილიკო ტერაშვილისაგან მონათხრობი,რომელიც ჯულიეტა რუხაძეს ჩაუწერია ქართლის 1947 წლის ექსპედიციის დროს. მთხრობელი თვითონაც მონაწილეობდა ამ რიტუალში:

"მიუხედავად ახალი წყობილების აკრძალვისა, ხალხი გვალვის დროს მაინც ასრულებდა მამა-პაპეულ რიტუალს. დაივლიდენ ლაზარეზე გვალვითვინ ავდრის გულისთვინ, ჭირნახულებზე გააკეთებდენ თიხის ლაზარეს ფიცარზე და დაჰქონდათ 10-12-სა. მომღერლები დაჰყავდათ ხოლმე. ერთსა ეჭირა მოხუცებულ ქალსა ლაზარე. ფეხშიშველები მიდიოდნენ. ვისთანაც მივიდოდნენ, წყალს დაასხამდენ ლაზარესა.

ლაზარ მოდგა კარსა,
აბრიალებს კარსა,
მიდგა, მოდგა მხარესა,
დეემზგავსა მთვარესაო.
ახ ელია, ელიაო,
რაზედ მოგიწყენია.
თეთრი ფური, ფურბეწვი
შენთვის მოგვირთმევია.

მერე ჭირნახულ გაუტანდნენ. სიმინდი, პური, ფქვილი, კვერცხ გაუტანდნენ (აქვე უნდა აღვნიშნოთ, რომ ზოგჯერ დიდებაზე მოსიარულე ქალებისათვის კვერცხის მიცემას ერიდებოდნენ-ეშინოდათ ამით სეტყვა არ გამოეწვიათ), კაკალ. გაყიდამდენ და ციკან იყიდიდენ და ცხვარსა. ოჯახები და ფულსაც შეკრეფამდენ და სხვა სოფელში, ერთი ოთხ სოფელში მაინც დაივლიდენ. შარშან წინა, ფეხები დამიგლიჯეს თრევითა. აქედან წავიდოდენ აწრის ხევი, ზონკარი, ერტული, სნეკვი, ვანათი, ხოშური. თავ-ფეხი ელიასათვის უნდა მიერთმიათ, ნიშია აქ".

ამ მონათხრობის მიხედვით, "დიდებაზე" მოსისრულედ გვევლინება მამაკაცი, რაც საკმაოდ დიდი იშვიათობას წარმოადგენდა.

ლაზარეში მამაკაცის წამყვანი როლი ჩანს სოფელ არადეთში, "როცა გვალავა იყო, ქალები რვა უღელს გააკეთებდნენ და გუთანში შეებმებოდნენ. ჰყავდათ გუთნისდედაც;

"გუთანს წყალში გავიტანდით და დავასველებდით. გუთნის დედათ კაცს ვირჩვდით, იმასაც ვასველებდით. მეორე დღეს დავკლამდით ცხვარსა, ეკლესიაში წავიდოდით, შემოუვლიდით გარშემიო მღვდლითა. მერე ღვდელი აკურთხებდა სუფრასა და ვისადილებდით"

დარ-ავდრის ღვთაებებიდან თითქმის მთელ საქართველოში გავრცელებულია ელიას კულტი, რომლის სახელობის დღესასწაული მდგრადი იყო და მუდამ დაკანონებულ დროს მოდიოდა.

შიდა ქართლის ეთნოგრაფიულ ყოფაში დადასტურებული გადმოცემებით, ელია ბრმა არის (ლეგენდის მიხედვით ის ქალმა შეაცდინა და ამის გამომ თვალები დაითხარა). თვალდათხრილს ეშმაკი დაატარებს და ხშირად შეცდომაში შეჰყავს და სეტყვას სოფელსა და მის სავარგულებს უშენს. ეს რომ არ მოხდეს, სეტყვის ღრუბლების გამოჩენისას სოფელში იწყება გაუსაძლისი ხმაური:

რკინის ნივთების ერთმანეთზე ცემა, ზარების რეკვა, თოფების სროლა, ყიჟინა, რათა ელია მიახვედრონ, რომ ქვევით სოფელია და მანაც არ დაუშვას სეტყვის მოსვლა. არიან ღვთაებები, რომელთაც მაშინ შესთხოვდნენ დახმარებას, როცა ამის საჭიროება დადგებოდა.

ლაზარეს დღესასწაულის შესახებ საუბრობს რაფიელ ერისთავი და აღნიშნავს, რომ რიტუალი მიძღვნილია მითოლოგირ ღვთაება ელიასადმი.

ატენის ხეობაშიც გვალვის დროს სცოდნიათ გუთნის წყალში გატარება. ქალები შეებმეოდნენ გუთანში, შევიდოდნენ წყალში და ხნავდნენ, ერთმანეთს წყლით წუწავდნენ და იძახიდნენ წვიმა მოვიდესო. გ. ჩიტაიას მიხედვით, ეს მოვლენა თავისი შინაარსით განაყოფიერების იდეას უკავშირდება. გუთნით წყლის მოხვნის დროს გუთანში ქვრივი ქალების შებმა იყო სასურველი. ისინი წყალში ერთმანეთს ებღლარძუნებოდნენ, ეჭიდავებოდნენ, წყლით წუწავდნენ, სარცხვინელში ასხამდნენ წყალს და სხვ. ქალები ბილწსიტყვაობდნენ, რათა ბუნებრივი მოვლენების მფარველი ღვთაებები გაებრაზებინათ და გამოეწვიათ წვიმა.

სასურველი ამინდის გამოსაწვევად ქალები მიდიოდნენ ქალ-ქვებთანაც, რაც ასე უხვად არის შიდა ქართლში.

"ქვაქალების" შესახებ შიდა ქართლის სხვადასხვა სოფელში სხადასხვანაირი თქმულებებია დადასტურებული. სოფელ არადეთის მცხოვრები მაშო ტიტვინიძის გადმოცემით, "ლეკიანობის დროს და-ძმანი მოეტაცათ. მერე ერთმანეთი შეერთოთ.

ეკლესიიდან რომ გამოდიოდნენ, ქვათ იქცნენ. გვირგვინები ადგიათ. ეხლაც დგას ეს ქვა ძელიცხოვლის ხეითის ეკლესიაში. რუისშიც არის "ქვაქალა". ამ ქვას გვალვის დროს გადავაბრუნებთ ხოლმე და წყალს გადავასხამთ". რამდენად მასშტაბური უნდა ყოფილიყო ლაზარეზე სიარული, რომ არადეთიდან ქალები ხეითში ან რუისში მიდიოდნენ.

რუისის ქვადედაკაცა წმინდა ელიას ხატთან, ჩიტა კაკაშვილის ყოფილ სახნავ მიწაში ყოფილა. ერთ-ერთი თქმულების მიხედვით, რუისელ ფეხმძიმე ქალს ქმრისთვის მინდორში სამხარი მიჰქონებია. გზაზე მას თავიდან ფეხებამდის იარაღში ჩამსხდარი ლეკები შემოჰყრიან. მათ ქალის დამორჩილება მოუწადინებიათ, მაგრამ ქალი გასძალიანებია. ბოლოს ძალაობაში დაღლილ ქალს ღმერთისათვის უთხოვია- "ცა და ღრუბლის უფროსო" გევედრები ნეტა ამატ ხელში ნუ ჩამაგდებ და ქვათ მაქციეო.
მართლაც, უცებ ქალი ქვა ქცეულა. ლეკები ამაზე უფრო გაბრაზებულან და ქვადედაკაცა ხანჯლებით დაუსერიათ.

არსებობს თქმულების მეორე ვარიანტიც, რომლის მიხედვითაც ქალი ორსული ყოფილა როცა გაქვავდა და ქვაც აკვანს გამოხატავსო.

გვალვის დროს ხდებოდა ამ ქვების წყალში ჩაგდება ან დასველება, რათა წვიმა გამოეწვიათ.

შიდა ქართლის ქალქვებიდან განსაკუთრებით აღსანიშნავია დმენისის მოზვერა ქვა. გვალვის დროს ლიახვის ხეობის სოფლების მცხოვრებ ქალთა პროცესია აქ უცნაურ რიტუალს ასრულებდა: ქალები კეტებით და სანთლებით მიდიოდნენ, მიყავდათ ქალიშვილებიც, რომლებიც ხანშიშესულებს ქვის გადაბრუნებაში ეხმარებოდნენ.

ამის შემდეგ ქალიშვილები ქვას შარდით ასველებდნენ, სანთელს ანთებდნენ და წვიმის მოყვანას სთხოვდნენ. ამ ქმედებებში კარგად იკვეთება წინაქრისტიანული საწესო ქმედებისა და ქრისტიანული ჩვეულების შერწყმა. ორივე მათგანი კი მიმართული იყო სასურველი ამინდის გამოსაწვევად.

უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ "დმენისის მოზვერა ქვა "ავ ფუძედ, ფინთფუძედ ითვლებოდა. გზაში მიმავალი მამაკაცები როცა ქვას ჩაუვლიდნენ, ცხენიდან ჩამოხტებოდნენ, ქვასთან მივიდოდნენ და ზედ მოშარდავდნენ" (მაკალათია 1987.95).

მიუხედავად იმისა, რომ ეს ქვები სხადასხვა სახელის მატარებელნი არიან (კახეთში ამ ქვებს "მამიდა ქვების" ან "ამყე მამიდას" სახელით იცნობენ), ფორმით ისინი არსებითად თითქმის არ განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან. მსგავსია მის რიტუალური ქმედებებიც, რომლებიც ამ ქვებთან სრულდებოდა.

ლიახვის ხეობაში გვალვის დროს ასევე სცოდნიათ "ღვთის ბედობის კალმასი", რომლის მოსაკრებლად ფეხშიშველი ქალები სოფლებში დაივლიდნენ და კალმას მოითხოვდნენ. მათ აძლევდნენ პურს, ყველს, ფულს და სხვ. შემდეგ ფულით ცხვარს ყიდულობდნენ, სადმე ბაღში ღვთის ბედობაზე სუფრას გაშლიდნენ და იქაც ავდარზე დაილოცებოდნენ.

გვალვის პერიოდში სოფელ მეჯვრისხევში "უბან-უბან ვიცოდით სამხვთო ღვინისთვინა და საკლავისთვინა ფულის შეგროვება. საჭმელი კი სახლიდან მიგვქონდა, ცოლ-ქმარზე გამოიღბდნენ ფულსა. ორ კაცს ამოვირჩევდით, ისინი კიდეც მოაგროვებდნენ ფულსა, კიდეც იყიდიდნენ საკლავსა და სასმელსა. მერემ კი სხვას ავირჩევდით ვისაც შეეძლო გატყავება, კერძის გაკეთება და ისინი გააკეთებდნენ საჭმელსა. მკათათვეში ველოდით ხუთშაბათ დღესა. დიდი ჯიხვები გვქონდა, თითოში ყანწი ჩავიდოდა, ღვინოს იმითი ვსვამდით. ეს ხვთისთვის იყო, რომ ნამი გვქონოდა, მოსავლისთვინა. როცა ნამი არ იყო და დედამიწა იწვოდა აუცილებლად უნდა სამხვთო გადაგვეხადა (ბარდაველიძე 1949)

როცა გვალვა იყო, "რვა უღელს გავაკეთებდით და გუთანს შევებმეოდით. გუთნის დედაც გვყავდა. წყალში გავიტანდით და დავასველებდით. გუთნის დედათ კაცს ვირჩევდით, იმასაც ვასველებდით. მეორე დღეს დავკლამდით ცხვსრსა, ეკლესიაში წავიდოდით, შემოუვლიდით გარშემო მღვდლითა. მერე ღვდელი აკურთხებდა სუფრასა დეკლესიაში წავიდოდით, შემოუვლიდით გარშემო მღვდლითა. მერე ღვდელი აკურთხებდა სუფრასა და ვისადილებდით.

როგორც უკვე აღვნიშნეთ, შიდა ქართლის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი მხარისლიახვის ხეობის დღესასწაულებზე ამომწურავ ცნობებს გვაწვდის გორის ისტორიულეთნოგრაფიულ მუზეუმის ფონდში დაცული ს. მაკალათიას სტატია "ცრუმორწმუნოების გადმონაშთები შიდა ქართლში". ეთნოგრაფიულ ნარკვევში ხალხური დღეობები კალენდარულად არ არის დალაგებული. ამის მიუხედავად, მაინც გვიქმნის ხალხური განაწესის ნათელ სურათს.

ს. მაკალათიას გადმოცემით ლიახვის ხეობაში მაისში, როდესაც ხვნა-თესვას მორჩებოდნენ, სცოდნიათ "ღვთისვედრება". ამ დღეს იხდიდნენ სამღვთოს. როგორც ჩანს დღე წინასწარ არ იყო განსაზღვრული. რიტუალისთვის სოფელში ირჩევდნენ ქალებსა და კაცებს, რომელთაც ევალებოდათ შესაწირავის შეგროვება. ქალები და კაცები ცალ-ცალკე დაივლიდნენ სოფელს და იტყოდნენ "ღვთისვედრებაზე დავდივართ და ჭირნახული მოგვეცითო. ოჯახის პატრონი აძლევდა პურს, რომელსაც ერთად დააგროვებდნენ და შემდეგ გაყიდდნენ. ამ ფულით საკმევ-სანთელსა და ბრინჯს ყიდულობდნენ. სუფრებს ქალები და კაცები ცალკე გაშლიდნენ და საღმრთოს შეექცეოდნენ. მსგავსი რიტუალი ს. მაკალათიას სხვა ხეობების აღწერისას არსად არ აქვს დადასტურებული.