სოფელი პატარა გორაზეა შეფენილი. სამთავისიდან სულ რაღაც 1 კმ მანძილზე. ახლა აქ 20-მდე ოჯახი ცხოვრობს. ძირითადად, თოგოშვილები. ამ სოფლიდან იყო ცნობილი ისტორიკოსი, ქართულ-ოსურ ურთიერთობათა ისტორიის ერთ-ერთი პირველი მეცნიერული ნაშრომის ავტორი გიორგი თოგოშვილი.

,,სულ წიგნებში იყო ჩაფლული. სტუდენტი რომ გახდა, ლამფის შუქზე სწავლობდა და შემდეგ მიდიოდა უნივერსიტეტში,“ - იხსენებენ მისი ნათესავები და ამაყობენ, რომ მათ გვარმა ასეთი ცნობილი ადამიანი გაზარდა.

თოგოშვილის ნაშრომი ,,ქართულ-ოსურ ურთიერთობათა ისტორია“ პირველად 1956 წელს გამოქვეყნდა, თუმცა ეს წიგნი საბჭოთა ისტორიოგრაფიამ აკრძალა. მიუხედავად ამისა, 60-იან წლებში, გიორგი თოგოშვილმა ქართულ-ოსურ ურთიერთობების შესახებ, ნაშრომების გამოქვეყნება გააგრძელა. გარდაიცვალა 1989 წელს, როდესაც უკვე ეს ურთიერთობები კონფლიქტში გადაიზარა.

ჩვენი ერთ-ერთი მასპინძელი დავით ზოზრაშვილია. მან გვითხრა, რომ მეოცე საუკუნის დასაწყისში, რამდენიმე გვარი ქსნის ხეობიდან ჩამოსახლდა.

,,ჩვენი გვარი, სულ პირველად ქსნის ხეობიდან, კარადან წამოვიდა, ჩამოვიდნენ ლეხურის ხეობაში, წირში, მერე წირიდან - აქ. 1903 წელს იყიდეს აქ მიწები ჩვენმა წინაპრებმა და 1910-ში დასახლდნენ.’’ - გვითხრა დავით ზოზრაშვილმა.

2008 წლის აგვისტოს ომამდე, ქსნის ხეობაში წასვლას ახერხებდნენ, დღეს ამის საშუალება არა აქვთ.



,,სანამ გზებს ჩაკეტავდნენ, საკლავი გინდოდა, ხეობაში მიდიოდი, ვინმე გპატიჟებდა - იქ მიდიოდი, ქელეხი იყო, თუ რა იყო - სულ იქ მივდიოდით. ახლა ჩაკეტილია, ვინღა გიშვებს იქით. წირშიც აღარავინ ცხოვრობს, ჩვენ საიდანაც წამოვედით, იქ არავინ ცხოვრობს, დაიცალა სულ. ასე ბევრი სოფელი დაცარიელდა. აქედან ერთი ოჯახი წავიდა, ახალგაზრდა ბიჭები წავიდნენ და ვლადიკავკაზში ცხოვრობენ.“ - ამბობს დავით ზოზრაშვილი.

თოგოიანში ამჟამად სარწყავი წყალი უჭირთ. მდინარე ლეხურაც მცირე მოდის, რომ მისი წყალი სარწყავად გამოიყანონ:

,,ხალხს რა უჭირს და - წყალი, წვიმა არ მოდის, წყალი არ არის, მდინარეც დაშრა და საიდან ზიდოს ხალხმა? - ეგ არის პრობლემა, სხვა რა? სარწყავი, თორემ სასმელი - ჭები გვაქვს, აი იქამდე ამოიყვანეს და აქამდეც მოიყვანენ, მოვიყვანთო - გვითხრეს და...’’ - გვითხრა მასპინძელმა.

ადგილობრივი მკვიდრი, მარიამ თოგოშვილი ამბობს, რომ სოფელი ამჟამად სიღარიბეში ცხოვრობს. წარმოშობით, ახალგორის რაიონიდანაა. მისი მშობლები ათეული წლების წინ, სამთავისში ჩამოსახლდნენ, შემდეგ თოგოიანში დაოჯახდა.

,,ადრე კარგად ვცხოვრობდით, ყველა კარგად იყო, მაგრამ ახლა გავღარიბდით. ასეთი დრო მოვიდა და ღარიბები ვართ. რა გააკეთეს? - გზა მოხრეშეს, სინათლე შემოიყვანეს, სინათლე გვაქვს, გზა კარგად მოხრეშეს, მაგრამ ასფალტი გვინდა. ასფალტი რომ გააკეთონ - მთლად უკეთესი. გაზია, შუქია, ინტერნეტი გვაქვს - ყველაფერი გვაქვს. მაგეებს არ ვუჩივით - კარგია.’’ - ამბობს მარიამ თოგოშვილი.

მისი თქმით, სოფელში ცხოვრობენ: თოგოშვილები, ზოზრაშვილები, გაბოშვილები, ქენქაძეები და ჯაჯიშვილები.

1990-იანი წლების კონფლიქტის დროს, შიში თოგოიანშიც განიცადეს:

,,არ გვაწუხებდნენ, მაგრამ გვაშინებდნენ ძალიან. აქედან არავინ, სამთავისიდან გაიქცნენ [ოსები], იქ არავინ დარჩა. მაგალითად - მე წავედი, ჩემი და იქ ცხოვრობდა, 1-3 თვე დავრჩი და ისევ უკან წამოვედი - შვილები არ მიშვებდნენ და ისევ ჩემს შვილებთან ჩამოვედი.’’ - ამბობს მარიამ თოგოშვილი.

ქალბატონი მარიამის ძმები ვლადიკავკაზში ცხოვრობენ: ,,დაც ვლადიკავკზაში ცხოვრობდა. 2 თვეა, რაც დამეღუპა. გზები არ არის და როგორ წავიდოდი? რამდენიმე წელი მე არ წავსულვარ, რამდენი წელია ისინი არ ყოფილან აქ და ასე... ვერ მივდივარ, და ვერ მომდიან, მორჩა!’’ - სწუხს მარიამ თოგოშვილი.